فراستی و پیرسالاری و برادران لیلا - وبلاگ مهدی آبادانی

به گزارش وبلاگ مهدی آبادانی، برادران لیلا فیلمی است علیه پیرسالاری. فیلم البته لبریز از انتقاد به وضع موجود است، ولی اگر جامعۀ ایران گرفتار باتلاق مالی و التهابات سیاسی کنونی هم نبود، باز سعید روستایی می توانست برادران لیلا را بسازد و پیرسالاری را به عنوان مسئله یا مسئله ای فرهنگی، نقد کند.

به گزارش عصر ایران، مسعود فراستی در نقدش بر برادران لیلا، فیلم را حاوی توهین به خانواده دانسته. اما مسئله این است که پیرسالاری تا حدی ذاتیِ نهاد خانواده است. در این فیلم البته با خانواده ای مواجهیم که پای بند یا گرفتار رسم و رسوم سنتی مفصل و دست وپاگیری است که در انتخاب بزرگ خاندان و ماجرای پیچیدۀ کادوی عروسی به چشم می آید.

به هر حال کسی که منتقد پیرسالاری است، بویژه اگر به سراغ چنین خانواده ای رفته باشد، بعید نیست به وادی توهین به سالخوردگان هم بیفتد. باید دید که توهین او رواست یا ناروا. اتفاقا این آموزه که در هر شرایطی باید احترام بزرگ تر را حفظ کرد، خودش یکی از مبانی پیرسالاری است.

سعید روستایی در سال 1368 به جهان آمده و مسعود فراستی در سال 1330. بنابراین عجیب نیست که نگاه این دو نفر به مسئلۀ احترام نهادن به والدین یا حفظ حرمت بزرگ ترها متفاوت باشد.

از نظر فراستی به خانواده نباید توهین کرد، ولی سعید روستایی ظاهرا علت العلل بسیاری از مسائل و مصائب افراد را خانواده می داند. اینکه لیلا با آن شدت و حدت پدر و مادرش را به باد انتقاد می گیرد و یا سعید روستایی رفتار های چرک یا عادات پلشت پدر خانواده را نشان می دهد (مثل ادرار کردن در سینک ظرفشویی)، توهین به خانواده است یا بیان نقد هایی وارد و نشان دادن واقعیت هایی که در فرهنگ مبتنی بر پیرسالاری، جزو امور ممنوعه اند؟

فراستی قبلا در نقد فیلم خانۀ پدری هم از موضع دفاع از خانواده، از توقیف فیلم دفاع نموده بود، ولی همین سه سال قبل که یک پدر سر دخترش را برید و یک پدر دیگر هم پسرش را قطعه قطعه کرد و قطعاتش را گذاشت در سطل آشغال، معلوم شد دفاع فراستی از خانواده، سرشت ایدئولوژیک دارد. یعنی او نمی خواهد مردم ایران جنبه های ناپیدای خانوادۀ ایرانی را در سینمای ایران دیدن کند.

خانوادۀ ایرانی قطعا محاسن قابل توجهی هم دارد، ولی آیا این محاسن باید پرده ای باشند بر معایبش؟ اگر نه چنین است، پس چرا هر بار که یک سینماگر، فیلمی در نقد خانوادۀ ایرانی می سازد، فراستی از درِ دفاع از خانواده وارد زورخانۀ نقد ایدئولوژیکش می گردد؟

ایدئولوژی آگاهی کاذب می دهد و پاره هایی از واقعیت را عامدانه مخفی می نماید. به همین علت فراستی ترجیح می دهد خانواده در سینمای ایران همواره به مثابه کانون مهر و آرامش ترسیم گردد؛ کانونی که اتمسفری سنتی نیز بر آن حاکم است و هویتی قابل افتخار به اعضایش می بخشد. ولی واقعیت این است که نه در ایران نه در هیچ جای جهان، خانواده یکسره چنین نقش و چهره ای ندارد.

اینکه جوری فیلم بسازیم که وهنی متوجه خانواده نگردد، رویکردی هالیوودی است. در فیلم های آمریکایی، خانواده غالبا و شاید هم همواره به مثابه یک دارایی ارزشمند نمایش داده می گردد. کسی که خانواده دارد، چیزی دارد که باید قدرش را بداند. از سه گانۀ پدرخوانده تا سریال بریکینگ بد، ما با خلافکاران و جنایتکارانی مواجهیم که ذکر خانواده از یادشان نمی رود و مدام بر زبانشان جاری است.

فراستی با اینکه آمریکاستیز است، ولی سلیقۀ سینمایی اش آمریکایی است؛ بنابراین انتظار دارد که سعید روستایی نیز خانواده را از منظر او بنگرد. در حالی که می توان در آرزوی رسیدن به خانوادۀ مطلوب، خانوادۀ موجود را به زیر تیغ نقد برد.

آنچه که از نظر فراستی توهین است، احتمالا از نظر سعید روستایی نقد است؛ نقدی برای برون رفت از باتلاق فعلی و رسیدن به فردایی بهتر؛ فردایی که در آن پیرسالاری و سنن قدمایی و رسوم ناموجه، کنار رفته باشند و دیگر نتوانند دمار از روزگار خانواده برآورند.

خانواده ای که اعضایش را له نموده باشد، قطعا شایستۀ نقد است. چیزی هم که نقد گردد، وجاهتش از دست می رود یا کمرنگ می گردد و همین موجب وهنش است؛ چراکه وهن یعنی سستی یا سست شدن و سست کردن. توهین هم یعنی سست گردانیدن و خوار کردن و خوارداشت؛ بنابراین وقتی کسی می گوید فیلم برادران لیلا به خانواده توهین می نماید، در واقع حرفش این است که این فیلم در کار سست کردن خانواده است. اما فیلمساز می تواند بگوید در کار سست کردن نهادی است که افراد زیادی را له نموده یا آزار داده و با هزار عیب و علت روانۀ جامعه ساخته، اما پیرسالاری و والدین پرستی مانع دیده شدن این وجه آن نهاد شده است.

چنین رویکردی ممکن است انگیزۀ اصلاح طلبانه داشته باشد. خانوادۀ لطمه آفرین را چرا نباید نقد رادیکال کرد؟ چنین نقدی چه بسا هدفش رسیدن به خانواده ای مقبول و به روز باشد.

نفی پیرسالاری و والدین پرستی، که روح حاکم بر خانوادۀ ایرانی است، ربط عمیقی به دغدغۀ دموکراتیک شدن ساختار خانواده دارد. کوبیدن بر طبل توهین به خانواده، در حکم ممانعت از نقد دموکراتیک این نهاد قدیمی و بازتولید معایب و مصائب آن است.