نغمه باد در دل آجر ، معرفی بادگیر مشخص در رفسنجان - وبلاگ مهدی آبادانی

به گزارش وبلاگ مهدی آبادانی، بادگیر معین یکی از بادگیرهای تاریخی کشورمان است که در استان کرمان و شهر رفسنجان واقع شده. همه می دانیم که بادگیرها بخشی جدایی ناپذیر از معماری بومی ایرانی در منطقه ها کویری و کم آب بوده است. در حقیقت می توان گفت یکی از مهمترین و جالبترین ابتکار های معماران ایرانی ساخت بادگیر بوده. یکی از مهمترین این بادگیرها بادگیر معین است که چنانچه به شهر رفسنجان سفر می کنید حتما باید درباره آن بدانید. در این مقاله با خبرنگاران همراه باشید تا با هم به معرفی بادگیر معین، این جاذبه گردشگری تاریخی کشورمان بپردازیم.

بادگیر چیست؟

پیش از پرداختن به موضوع اصلی این مقاله یعنی بادگیر مشخص، شاید بهتر باشد قدری درباره بادگیرها، نحوه عملکردشان و معماری آنها بدانیم. همان طور که گفتیم بادگیرها از ابتکارهای جالب و مفید معماران باهوش و خلاق ایرانی برای استفاده از باد در منطقه ها کویری باهدف ایجاد هوای خنک و مطبوع است. در واقع در زمان های قدیم که کولرهای برقی و گازی اختراع نشده بود، مردم برای خنک کردن خود در منطقه ها گرم از بادگیرها استفاده می کرده اند. مشخص نیست اولین بادگیرها دقیقاً چه تاریخی در ایران ساخته شده اند اما می دانیم در شهرهای گرم و خشک نواحی مرکزی ایران مانند کرمان، کاشان، اصفهان و یزد ساخت بادگیرها رایج بوده.

بادگیر این سمبل معماری ایرانی امروزه در بافت تاریخی شهرهای نام برده به چشم می خورد و نظر گردشگران را به خود جلب می کند.

معماری بادگیرها

بادگیرها در حقیقت برج هایی هستند که برای تهویه و خنک سازی بر بام خانه ها ساخته می شده اند. این سازه ها را همچنین بالای آب انبارها و دهانه معدن ها برای تهویه هوا می ساخته اند. لازم به ذکر است در خانه ها و بناهای دیگر هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقه همکف یا زیرزمین ها فرستاده می گردد. بادگیرها اغلب چهارگوش هستند و در دیوارهای چهارگانه آنها چند سوراخ تعبیه شده . داخل بادگیرها از طریق تیغه ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده، به چند بخش تقسیم می گردد.

سیستم کاری بادگیرها به این صورت است که این سازه ها هوای جاری بیرون از بنا را به داخل خود کشیده و از طریق تشت های آبی که درون آن ها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک کرده و به درون خانه هدایت می کنند.

چگونگی عملکرد بادگیرها

شاید بخواهید بدانید بادگیرهایی مانند بادگیر مشخص در رفسنجان دقیقاً چه کارکردی دارند و چگونه عمل می کنند. درباره نوع عملکرد بادگیرها باید گفت دو نوع عملکرد اصلی وجود دارد. اولی عمل بر اساس اصل کشش دهانه های رو به باد و مکش دهانه های پشت به باد است. در بعضی مواقع در زمان های قدیم با عبور باد بادگیر از روی آب و سردخانه ها و با استفاده از تبخیر سطحی آب، رطوبت لازم را هم برای داخل بنا تأمین می کردند. در کشورهایی همچون مصر و هند این کار را با قراردادن کوزه ای آب در مسیر باد انجام می دادند.

کشش و مکش

طرز کار بادگیرها در حقیقت بر این پایه بنا شده که از وزش باد برای کشاندن هوای خوب و مطبوع به داخل ساختمان و از عکس العمل نیروی آن که همان مکش است، برای بیرون راندن هوای گرم و آلوده بهره گرفته می گردد. لازم به ذکر است باد به مانع یا دیواره پره های درونی بادگیر برخورد کرده و ناچار به فرودآمدن می گردد و شکاف های دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند، هوای آلوده و گرم را به دست باد سپرده و در واقع کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می دهند.

اختلاف دما

دومین عملکرد بر اساس اختلاف دماست. زمانی که وزش باد محسوسی وجود ندارد بادگیرها بر اساس اختلاف دما کار می کنند. به این شکل که در روز باتوجه به آفتاب خوردن قسمت جنوبی بادگیر هوای موجود در این بخش بادگیر گرم شده و بالا می رود. این هوا از طریق هوای داخل ایوان که به بالا کشیده می گردد، جبران شده و در واقع نوعی خلأ نسبی درون ایوان ایجاد می گردد که هوای خنک و مطبوع درون حیاط را به داخل خود می کشد. به همین صورت هوای موجود در دهانه شمالی هم به سمت پایین کشیده می گردد.

لازم به ذکر است در بادگیرهایی مثل بادگیر مشخص به هنگام شب هوای بیرون سرد شده و به سمت پایین حرکت می کند. این هوا تحت تأثیر حرارت ذخیره شده در دیواره ها گرم شده، به بالا رفته و این چرخه تا زمانی که دمای دیوارها و هوای بیرون یکی گردد ادامه پیدا می کند اما اغلب قبل از رسیدن به این حالت شب تمام شده و دوباره بادگیر به صورتی که توضیح دادیم، کار می کند.

بادگیر یا دودکش؟

یکی دیگر از کاربردهای بادگیرها، کارکرد به عنوان دودکش است. زمان هایی که باد نباشد، هوای گرم داخل بالا رفته و از طریق بادگیر به خارج بنا می رود. از این طریق یک جریان هوا درون ساختمان برقرار می گردد. گرچه شدت آن کمتر از هنگامی است که باد در محیط بیرون بوزد.

بیشتر بادگیرها، چوب بست هایی دارند که دو طرف دهانه آنها را به هم وصل می کنند. قسمت انتهایی این چوب بست ها از بدنه بادگیر بیرون هستند. دلیل وجود این چوب بست ها افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در برابر فشار باد است. آنها به صورت کششی عمل می کنند و اجازه نمی دهند پره های داخلی و بدنه بادگیر از هم جدا شوند. دلیل این که انتهای این چوب ها را نمی برند این است که به هنگام تعمیر و بازسازی بادگیر، داربست ها را به این چوب ها وصل کرده و از روی داربست ها، تعمیرات لازم را اعمال می کنند.

انواع بادگیر

قبل از پرداختن به بادگیر مشخص بهتر است بدانیم بادگیرها بر اساس شکل بیرونی شان به دسته های مختلف تقسیم می شوند. بادگیرها را از این نظر به انواع بادگیر یک طرفه، بادگیر دوطرفه، بادگیر سه طرفه، بادگیر چهارطرفه، بادگیر چندطرفه و بادگیر چپقی تقسیم می کنند. اما تقسیم بندی کلی تری هم برای بادگیرها وجود دارد که ازاین قرار هستند: بادگیرهای اردکانی، یزدی و کرمانی. بادگیرهای کرمانی که بادگیر مشخص هم یکی از آنهاست ساده و محقر بوده و معمولاً در ساخت خانه های طبقه میانه و پایین به کار می رفته. مصالح عمده این نوع بادگیرها از خشت و گل است و نسبت به بادگیر اردکانی کارکرد دقیق تر و بهتری دارد. لازم به ذکر است بادگیر اغلب آب انبارها را به شکل بادگیر کرمانی می سازند که از یک طرفش هوای خوب و مطبوع به سطح آب می رسد و از طرف دیگر هوای گرم خارج می گردد.

بادگیر مشخص کجاست؟

اما بهتر است برگردیم به بحث اصلی این مقاله یعنی معرفی بادگیر مشخص. شاید بخواهید بدانید این بادگیر دقیقاً در کجا واقع شده؟ بادگیر مشخص در استان کرمان شهر رفسنجان، شرق خیابان بنفشه، بین خیابان شریعتی و خیابان عدالت در پردیس مشخص واقع شده. رفسنجان به دلیل دارابودن آب و هوای نیمه کویری، تابستان هایی نسبتاً گرم و زمستان هایی سرد داشته و از زمان های بسیار قدیم بادگیرهای متعددی را در خود جای داده. لازم به ذکر است بادگیرهای رفسنجان با شکل های دایره، هشت ضلعی، مستطیل، یک طرفه و دوطرفه ساخته می شدند. تقریباً می توان گفت در بافت تاریخی شهر رفسنجان بنای قدیمی و تاریخی که بادگیری با کلاه فرنگی نداشته باشد، پیدا نمی کنید.

لازم به ذکر است بادگیر مشخص در نزدیکی مراکز مهمی مثل مجتمع تجاری برج شیشه ای، موزه ریاست جمهوری رفسنجان، پایگاه خبری خانه خشتی رفسنجان، شرکت برافزا کشاورز پارس، دروازه قدیم رفسنجان، ابزار مارکت شهر، کاروانسرای شاه عباسی قطب آباد (کاروانسرای وهاب زاده)، بازار قدیم رفسنجان و قهوه خانه سنتی قلعه واقع شده.

تاریخچه بادگیر مشخص

وقتی درباره بناها و سازه هایی همچون بادگیر مشخص حرف می زنیم همگی کنجکاو می شویم بدانیم که این سازه ها و بناها متعلق به چه دوره تاریخی هستند و چقدر قدمت دارند. لازم است بدانید ساخت بادگیر مشخص به دوران قاجار بازمی گردد. این بادگیر در حقیقت به جای مانده عمارت مشخص در رفسنجان است. سازمان میراث فرهنگی در سال 1384 بادگیر مشخص را مورد بازسازی و بازسازی قرارداد.

معماری بادگیر مشخص

بادگیر مشخص به سبک معماری سنتی بومی ایرانی و بازیگرسازی کرمانی ساخته شده و طراحی ساده و جالبی دارد. این بادگیر ارتفاعی حدود 16 متر دارد. همان طور که شاید بدانید در معماری قدیمی ایرانی از مصالح بومی در ساخت سازه ها و بناها استفاده می کرده اند. در ساخت بادگیر مشخص هم از مصالح بومی همچون کاه گل، آجر، خشت خام و چوب بهره گرفته شده. کتیبه های گچی و نحوه چینش جالب آجرها از دیگر جذابیت های معماری این بادگیر تاریخی به حساب می رود.

بادگیر مشخص چطور کار می کند؟

همان طور که در بخش چگونگی عملکرد بادگیرها توضیح دادیم طرز کار بادگیرها از جمله بادگیر مشخص بر این پایه شکل گرفته که از وزش باد برای کشاندن هوای خوب و خنک و مطبوع به داخل ساختمان و از عکس العمل نیروی آن، یعنی مکش برای بیرون راندن هوای گرم و آلوده استفاده گردد. این عملکرد به ظاهر ساده بر اساس نیروی باد و بدون استفاده از الکتریسیته و هزینه زیاد ابتکار معماران باهوش و خلاق ایرانی در زمان های بسیار دور بوده که حتی کولرها و وسایل تهویه مطبوع امروزی با آن قابل مقایسه و رقابت نیستند!

بازدید از بادگیر مشخص

شاید شما هم قصد سفر به استان کرمان و شهر رفسنجان را داشته باشید و بخواهید در طول سفر خود از یکی از جاذبه های گردشگری این شهر یعنی بادگیر مشخص دیدن کنید. اگر چنین است لازم است نکاتی را در این زمینه بدانید. اول این که در تمام روزهای هفته می توانید از این سازه دیدن کنید و برای دیدن کردن از آن لازم به خرید بلیت و پرداخت هیچ هزینه ای نیست. نکته دیگر آن که متأسفانه تنها می توانید از قسمت بیرونی بادگیر دیدن کنید و قسمت داخلی آن فعلاً قابل بازدید نیست. این سازه جالب هم در روز دیدنی است و هم در شب. بهتر است دوربین خود را هم برای عکاسی همراه داشته باشید.

جمع بندی

یکی از سمبل های معماری بومی سنتی ایرانی بادگیرها هستند که در نواحی از کشورمان که دارای اقلیم و آب وهوای گرم و خشک و کویری هستند بر روی خانه ها و بناهای مختلف ساخته می شده اند. شهرهایی چون یزد، اصفهان و یزد و کرمان که بافت قدیمی خود را حفظ کرده اند همچنان این بادگیرها را در خود جای داده اند. یکی از این بادگیرها، بادگیر مشخص در رفسنجان استان کرمان است که متعلق به دوره قاجار بوده و به جای مانده از عمارت مشخص است. این بادگیر از خشت و آجر ساخته شده و 16 متر ارتفاع دارد و باعث خنک و مطبوع کردن هوای بنا و خروج هوای گرم و آلوده می شده. بازدید از این جاذبه تاریخی رایگان بوده و همه روزه می توانید از آن دیدن کنید. چنانچه به دیدن آثار تاریخی کشورتان و به جای مانده عناصر معماری قدیمی ایرانی علاقه مندید بازدید از بادگیر مشخص را از دست ندهید.

سؤال های متداول

بادگیر مشخص کجاست؟

بادگیر مشخص در استان کرمان شهر رفسنجان، شرق خیابان بنفشه، بین خیابان شریعتی و خیابان عدالت در پردیس مشخص واقع شده.

کاربرد بادگیر مشخص چیست؟

بادگیرها با استفاده از نیروی وزش باد باعث خنک و مطبوع کردن هوای داخل بنا شده و همچنین هوای آلوده و گرم را از ساختمان خارج می کرده اند، درست مثل کولرها و وسایل تهویه مطبوع امروزی.

بادگیر مشخص متعلق به چه دوره ای است؟

بادگیر مشخص متعلق به دوره قاجار بوده و از عمارت مشخص به جای مانده.

آیا بازدید از بادگیر مشخص رایگان است؟

بله بازدید از بادگیر مشخص رایگان بوده و همه روزه می توانید از آن دیدن کنید.

آیا می توان از تمام قسمت های بادگیر مشخص دیدن کرد؟

خیر تنها می توان از قسمت خارجی بادگیر دیدن کرد و قسمت داخلی آن هنوز قابل بازدید نیست.